تصویری دیگرگون از تفسیر اثری (پاره پنجم)
تفاسیر اثری، با توجه به مقدماتی که آوردیم، در واقع تفاسیری نقل گرا هستند با همان اوصاف و شاخصه‌هایی که ذکر شد. پیش‌تر، هر آن چه را که از واقعیات تفاسیر اثری گفتیم و بر شمردیم و در نقد و تحلیل تعاریف مورد بحث تأکید ورزیدیم، همگی با تعریف و توصیف تفسیر نقل گرا سازگار می‌نماید. بنابراین، تفسیر اثری عبارت خواهد بود از:
«کوشش روشمند بشری برای فهم معنای آیات، که در آن مفسر، نص معتبر از دیدگاه خود را یگانه مرجع موثق و داور نهایی قرار می‌دهد و عقل در آن صرفاً شأن ابزار و روش را داراست.»
بر این باوریم، این تعریف و تبیین به مقوله عینیت (ivity ) وفادارتر است و در همان حال، در مقام تحلیل روش شناختی این گونه تفاسیر و نیز در مقام تشخیص و تمایز آن از سایر تفاسیر، از کارآمدی (Functioning ) بیشتری برخوردار است.
این تعریف نه تنها از نقش آفرینی عقل مفسر در تفسیر اثری غافل نیست بلکه حدود و ثغور، و شأن و مقام آن را نیز در این گونه تفاسیر معین می‌کند و از این رهگذر، مرز میان تفاسیر اثری (تفاسیر نقل گرا) و تفاسیر عقل گرا را نیز ترسیم کرده و پاس می‌دارد. افزون بر این، نه سوگیرانه است و نه آرمان‌گرایانه. از این رو، با همه مصادیق و نمونه های عینی تفاسیر اثری انطباق می‌یابد.
شاید نیاز بدین تذکار نباشد که دایره نص در تفاسیر اثری (نقل گرا) بستگی به باور مفسر دارد. به عنوان مثال به باور یک مفسر اهل سنت، دایره نص، اقوال صحابه و تابعین را نیز در بر می‌گیرد و به اعتقاد یک مفسر شیعی، اقوال صحابه و تابعین از دایره نقل بیرون می‌ماند. نیز، حاجت به باز گفتن نباشد که مراد از نقل و نص در این تعریف آن دسته از متون مقدس دینی و مذهبی است که نزد مفسر اثری از اعتبار و وثاقت برخوردار است و چه بسا آن چه که نزد این مفسر اثری، موثق و معتبر تلقی شده است، نزد دیگری و یا در مقام ثبوت، موضوع و مجعول و فاقد اعتبار باشد. ملاحظاتی از این دست، در تعریفی که از تفسیر اثری به دست دادیم ملحوظ بوده است و چتر تعریف، این تفاوت‌ها و تنوعات را فرا گرفته است. از این رو، تفاسیر اثری آمیخته با احادیث مجعول، اسرائیلیات، فاقد سند و غلوآمیز را نیز پوشش می‌دهد.
منابع:
- ابن کثیر، اسماعیل بن عمر. (1407 ق). تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دارالمعرفة.
- ابوزید، نصر حامد. (1380). معنای متن، پژوهشی در علوم قرآن، ترجمه مرتضی کریمی نیا. تهران: انتشارات طرح نو.
- الأمین، احسان. (2000 م). التفسیر بالمأثور و تطویره عند الشیعة الامامیة. بیروت: دارالهادی.
- بابایی، علی اکبر. (1381). مکاتب تفسیری (ج 1). تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
- البحرانی، سیدهاشم. (1412 ق). البرهان فی تفسیر القرآن (ج 1). بیروت: دارالهادی.
- حویزی، عبد علی بن جمعه. (1412 ق). نورالثقلین. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
- الذهبی، محمد حسین. (بی تا). التفسیر و المفسرون (ج 1). بی جا: بی نا.
- الزرقانی، محمد عبدالعظیم. (1991 م). مناهل العرفان فی علوم القرآن (ج 1). بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
- الزرکشی، بدرالدین محمد. (1977). البرهان فی علوم القرآن. بیروت: دارالمعرفة للطباعة و النشر.
- سروش، عبدالکریم. (1378). بسط تجربه نبوی. تهران: مؤسسه فرهنگی صراط.
- سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن. (1407 ق). الاتقان فی علوم القرآن. بیروت: دار ابن کثیر.
- سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن. (1403 ق). الدّر المنثور. بیروت: دارالفکر.
- صغیر، محمد حسین علی. (1403 ق). المبادئ العامة للتفسیر القرآن الکریم. بیروت: المؤسسة الجامعیة للدراسات و النشر و التوزیع.
- طباطبایی، سید محمد حسین. (بی تا). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: انتشارات جامعه مدرسین قم.
- طباطبایی، سید محمد حسین. (1361). قرآن در اسلام. قم: انتشارات جامعه مدرسین قم.
- الطوسی، محمد بن حسن. (بی تا). التبیان فی تفسیر القرآن (ج 1). بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- العک، خالد عبدالرحمن. (1986 م). اصول التفسیر و قواعده. بیروت: دارالنفائس.
- عمید زنجانی، عباسعلی. (1366). مبانی و روش‌های تفسیر قرآن. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- الفیض الکاشانی، محسن. (1377). الصافی فی تفسیر القرآن (ج 1). تهران: دارالکتب الاسلامیه.
- گلدزیهر، ایگناس (1383). گرایش‌های تفسیری در میان مسلمانان، ترجمه سید ناصر طباطبایی. تهران: انتشارات ققنوس.
- معرفت، محمد هادی. (1380). تفسیر و مفسران. قم: مؤسسه فرهنگی التمهد.
- معرفت، محمد هادی. (1383). التفسیر الاثری الجامع (ج 1). قم: مؤسسه التمهید.
- معرفت، محمد هادی. (1427 ق). التأویل فی مختلف المذاهب و الآراء. تهران: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیه.
- ملکیان، مصطفی. (1381). راهی به رهایی. تهران: نشر نگاه معاصر.
- مهدوی راد، محمد علی. (1382). آفاق تفسیر، مقالات و مقولاتی در تفسیر پژوهی. تهران: نشر هستی نما.
پی‌نوشت‌ها:
